ĐBSCL: Phát triển kinh tế sông theo hướng bền vững

Chuyển biến tốt nhưng vẫn còn nhiều hạn chế

Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) có ưu thế lớn để phát triển kinh tế sông với mạng lưới sông ngòi chằng chịt với 28.600km, bao gồm sông, kênh, rạch. Lịch sử phát triển vùng ÐBSCL cũng gắn liền với sông nước, từ con người, vấn đề đi lại, buôn bán và kiếm sống cho đến văn hóa, văn nghệ hay đánh giặc giữ nước.

TS. Phan Công Khanh, Giám đốc Học viện Chính trị khu vực IV phân tích, với lợi thế, tiềm năng to lớn của mình, ĐBSCL hội tụ đủ những yếu tố cần thiết để trở thành một trong những vùng kinh tế trọng điểm của khu vực và cả nước. Trong đó, kinh tế sông đóng góp một phần quan trọng vào phát triển kinh tế của vùng ĐBSCL.

Theo Giám đốc Học viện Chính trị khu vực IV, để phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bằng sông Cửu Long bền vững, Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chính sách quan trọng, như: Nghị quyết số 120/NQ-CP, ngày 17/11/2017, của Chính phủ, “Về phát triển bền vững ĐBSCL thích ứng với biến đổi khí hậu”; Nghị quyết số 13-NQ/TW, ngày 2/4/2022, của Bộ Chính trị, “Về phương hướng phát triển kinh tế - xã hội và bảo đảm quốc phòng an ninh vùng ĐBSCL đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045”; Quyết định số 287/QĐ-TTg, ngày 28-2-2022, của Thủ tướng, phê duyệt Quy hoạch vùng ĐBSCL thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050;... đây sẽ là một trong những động lực quan trọng về mặt thể chế giúp khơi thông những “điểm nghẽn” tạo động lực tăng trưởng mạnh mẽ để phát triển vùng ĐBSCL toàn diện theo hướng sinh thái, bền vững, mang bản sắc sông nước trong bối cảnh mới.

Một thưc tế cho thấy, qua nhiều năm phát triển, kinh tế sông tại ÐBSCL có nhiều thay đổi. Ðơn cử, vận tải hành khách trên sông thay thế hoàn toàn bằng vận tải trên bộ, nghề thương hồ thưa vắng dần, chợ nổi từ chỗ là nơi buôn bán giờ phát triển thêm dịch vụ du lịch, một số nghề mới hình thành và phát triển mạnh như dịch vụ du lịch trên sông, nghề nuôi cá bè…

Cùng với sự thay đổi đó, kinh tế sông của ĐBSCL còn đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức. Phát triển kinh tế sông ở ÐBSCL hiện nay là không bền vững, xét trên cả ba khía cạnh kinh tế, xã hội và môi trường.

“Những khó khăn, thách thức và nguy cơ mà ĐBSCL phải đối mặt, đó là: Biến đổi khí hậu; suy giảm tài nguyên nước, ô nhiễm môi trường, dịch bệnh; nguy cơ xói lở bờ sông, sụt lún đất, hạn hán, xâm nhập mặn và nhiều yếu tố bất định khác ảnh hưởng đến kinh tế sông của vùng”, TS. Phan Công Khanh nhấn mạnh.

Đối với các hoạt động kinh tế sông hiện tại của vùng ĐBSCL, mặc dù tạo ra nguồn thu hàng tỉ USD mỗi năm, nhưng cơ cấu kinh tế sông chủ yếu là tỷ trọng nông nghiệp, phần lớn là sản phẩm thô, giá trị thấp. Hoạt động kinh tế sông nhiều năm diễn ra theo hướng chỉ khai thác, sản xuất theo tư duy tận thu, ăn xổi mà thiếu đi sự quan tâm cho tái đầu tư, nâng cao chuỗi giá trị.

Về góc độ môi trường, hóa chất, thuốc trừ sâu từ ruộng đồng, nước thải, thức ăn dư từ các ao nuôi thủy sản, rác thải từ du lịch trực tiếp xuống sông... khiến cho vấn đề ô nhiễm nguồn nước trở nên báo động ở vùng ÐBSCL.

Bên cạnh đó, nhiều năm qua kinh tế sông của vùng ĐBSCL chưa được khai thác hiệu quả. Nhiều con sông, kênh, rạch lớn vẫn chỉ là dòng chảy không tải, ít lợi nhuận, chưa tương xứng với tài nguyên mà thiên nhiên ưu đãi. Do đó, việc tập trung tháo gỡ điểm nghẽn, khơi thông, mở lối cho kinh tế sông ở ĐBSCL phát triển là vấn đề cấp thiết đặt ra.

Phát triển bền vững là mục tiêu hướng đến

Theo các chuyên gia, vấn đề phát triển kinh tế sông, cứu lấy những dòng sông của ÐBSCL không chỉ là chuyện "dưới sông" mà còn là chuyện "trên bờ". Cái thiếu của kinh tế sông vùng ÐBSCL cũng giống như các vùng đất khác, là thể chế, hạ tầng và nguồn nhân lực. Trong đó, yêu cầu cơ bản đối với thể chế là giải phóng nguồn lực, tập hợp nguồn lực, gia tăng nguồn lực và khai thác hiệu quả các nguồn lực; đồng thời hạ tầng phải thông suốt, thuận tiện, an toàn, nhanh chóng và có sự liên kết, hỗ trợ giữa các loại hình vận tải...

Ths Võ Minh Cảnh, Phó Viện trưởng Viện Kinh tế - Xã hội TP. Cần Thơ cho hay,kinh tế sông giữ vai trò quan trọng, không thể tách rời đối với kinh tế vùng ÐBSCL trong quá khứ, hiện tại và cả tương lai. Vì vậy, ÐBSCL cần học cách khai thác những giá trị từ sông nước mang lại một cách tối ưu theo nguyên tắc phát triển bền vững. Theo đó, tăng cường hợp tác trong nước và quốc tế, tạo sự liên kết chặt chẽ giữa các cấp, các ngành, nhất là chính quyền các địa phương trong vùng về quản lý tài nguyên nước. Ngoài ra, các địa phương cần chủ động quy hoạch, bố trí các phương án, không gian, ưu tiên phát triển các ngành, lĩnh vực có liên quan đến kinh tế sông phù hợp với các tiểu vùng sinh thái (ngọt, mặn - lợ, chuyển tiếp ngọt - lợ) theo định hướng của quy hoạch vùng ÐBSCL thời kỳ 2021-2030, tầm nhìn đến năm 2050”.

Còn theo TS Trần Văn Hiếu, Trường Đại học Cần Thơ đề xuất, các địa phương và ngành chức năng cần tìm cách phát triển vận tải thủy, bởi đường sông cũng rất quan trọng nhưng lâu nay chưa được khai thác, đầu tư bằng đường bộ. Tới đây, vận tải đường sông ở ĐBSCL cần nâng cấp các cảng, đầu tư thiết bị dẫn đường, tăng cường nạo vét luồng lạch, phát triển ngành logistics, xây cảng biển quốc tế.

Ngoài ra, có giải pháp căn cơ, hiệu quả phát triển bền vững về du lịch đường sông; có cơ chế khuyến khích doanh nghiệp đầu tư du lịch trên sông, ven sông. Quản lý tốt việc khai thác tài nguyên cát dưới lòng sông, bởi cát là nguồn tài nguyên khá lớn của các con sông ở ĐBSCL. Mặt khác, cần quản lý tốt nghề nuôi thủy sản trên sông, vừa bảo vệ nguồn nước, vừa phục vụ tốt cho phát triển kinh tế…

TS Phan Công Khanh, Giám đốc Học viện Chính trị khu vực IV, đề xuất mô hình "3 chữ S" cho kinh tế ÐBSCL nói chung và kinh tế sông nói riêng gồm: sông, số và sạch. Trong đó, sông là khai thác hiệu quả các nguồn tài nguyên, nguồn lực liên quan đến sông, trong đó nước là cốt lõi; số là số hóa cũng là xu hướng chung của kinh tế thế giới; sạch tức xanh, là ứng dụng khoa học và công nghệ để phát triển nông nghiệp xanh, sạch nhằm bảo vệ môi trường…

Thư Anh - Thanh Vũ